تعریف سکته در ورزشکاران و ابعاد مسئله
سکته در ورزشکاران به دو دسته اصلی تقسیم میشود: سکته قلبی (حمله قلبی) و سکته مغزی. سکته قلبی زمانی رخ میدهد که جریان خون به عضله قلب به طور ناگهانی قطع شود، معمولاً به دلیل تشکیل لخته در عروق کرونر. سکته مغزی نیز اختلال در خونرسانی به بخشی از مغز است که میتواند ایسکمیک (ناشی از انسداد عروق) یا هموراژیک (ناشی از خونریزی) باشد.آمارها نشان میدهد که اگرچه سکته در ورزشکاران نسبت به جمعیت عمومی کمتر رخ میدهد، اما وقتی اتفاق میافتد، اغلب غیرمنتظره و شدید است. بر اساس مطالعات، از هر ۲۰۰٫۰۰۰ ورزشکار جوان زیر ۳۵ سال، یک نفر در سال در معرض خطر مرگ ناگهانی قلبی قرار دارد. در ورزشکاران مسنتر (بالای ۳۵ سال)، آترواسکلروز (تصلب شرایین) شایعترین علت است.
بررسی موارد مشهور و درسهای آموخته شده
تاریخ ورزش پر از موارد غمانگیز سکته در ورزشکاران است. مرگ ناگهانی مارک-ویوین فوه فوتبالیست کامرونی در زمین بازی در سال ۲۰۰۳، یا سکته قلبی سرجیو آگوئرو در سال ۲۰۲۱ در میادین ورزشی، توجه جهانی را به این موضوع جلب کرد. در ایران نیز مواردی مانند درگذشت ناگهانی برخی کشتیگیران و فوتبالیستها در سالهای اخیر گزارش شده است.این موارد نشان میدهد که حتی ورزشکاران نخبه نیز از خطر سکته مصون نیستند .اغلب این ورزشکاران تحت معاینات منظم پزشکی قرار داشتند، اما برخی شرایط پنهان قلبی تشخیص داده نشده بود.
علل و عوامل زمینهای سکته در ورزشکاران
۱ .بیماریهای قلبی ساختاری پنهان
شایعترین علت مرگ ناگهانی قلبی در ورزشکاران زیر ۳۵ سال، بیماریهای قلبی ساختاری است که اغلب مادرزادی بوده و ممکن است تا زمان وقوع حادثه تشخیص داده نشوند:
- کاردیومیوپاتی هیپرتروفیک :(HCM) ضخیم شدن غیرطبیعی عضله قلب که شایعترین علت مرگ ناگهانی در ورزشکاران جوان است. این بیماری میتواند جریان خون از قلب را مختل کرده و ریتمهای خطرناک قلبی ایجاد کند.
- دیسپلازی آریتموژنیک بطن راست :(ARVD) بیماری ژنتیکی که در آن بافت عضلانی بطن راست با بافت چربی و فیبرو جایگزین میشود و منجر به آریتمیهای کشنده میگردد.
- ناهنجاریهای مادرزادی عروق کرونر: قرارگیری غیرطبیعی عروق کرونر که خونرسانی به عضله قلب را در حین ورزش مختل میکند.
- سندرم مارفان: اختلال ژنتیکی بافت همبند که میتواند به گشاد شدن ریشه آئورت و پارگی آن منجر شود.
۲ .اختلالات الکتریکی قلب
برخی ورزشکاران ممکن است ساختار قلبی طبیعی داشته باشند اما از اختلالات سیستم هدایت الکتریکی قلب رنج ببرند:
- سندرم کیوتی طولانی :(LQTS) اختلال در سیستم الکتریکی قلب که باعث ریتمهای خطرناک و بالقوه کشنده میشود.
- سندرم ولف-پارکینسون-وایت :(WPW) وجود مسیر الکتریکی اضافی در قلب که میتواند منجر به تاکی کاردی فوق بطنی شود.
۳ .آترواسکلروز زودرس در ورزشکاران مسنتر
در ورزشکاران بالای ۳۵ سال، شایعترین علت سکته قلبی، بیماری عروق کرونر ناشی از آترواسکلروز است. عوامل خطر سنتی مانند فشار خون بالا، دیابت، کلسترول بالا و سابقه خانوادگی در این گروه نقش دارند. جالب توجه است که برخی مطالعات نشان دادهاند ورزش شدید و طولانیمدت ممکن است در موارد نادر، با افزایش کلسیم عروق کرونر همراه باشد.
۴ .میوکاردیت (التهاب عضله قلب)
التهاب عضله قلب که معمولاً ناشی از عفونتهای ویروسی است، میتواند در ورزشکاران جوان منجر به آریتمی و مرگ ناگهانی شود. ورزش در دوران نقاهت پس از عفونتهای ویروسی خطر بروز میوکاردیت را افزایش میدهد.
۵ .مکانیسمهای مستقیم مرتبط با فعالیت ورزشی
الف) افزایش بار hemodynamic ) همودینامیک) روی قلب:
در حین ورزش شدید، ضربان قلب و برون ده قلبی به طور قابل توجهی افزایش مییابد. فشار خون سیستولیک ممکن است به ۲۰۰-۲۴۰ میلیمتر جیوه برسد. این افزایش فشار میتواند پلاکهای آترواسکلروتیک ناپایدار را پاره کرده یا باعث پارگی عروق با ناهنجاریهای ساختاری شود.
ب) تغییرات در سیستم انعقادی:
فعالیت شدید بدنی میتواند باعث افزایش موقت فاکتورهای انعقادی و کاهش فعالیت فیبرینولیتیک (حلال لخته) شود. این تغییرات فرد را مستعد تشکیل لخته میکند.
ج) عدم تعادل الکترولیتها:
تعریق شدید در ورزشهای طولانی میتواند منجر به کاهش پتاسیم و منیزیم خون شود که این امر خطر آریتمیهای قلبی را افزایش میدهد.
۶ .عوامل خارجی و محیطی
الف) مصرف مواد نیروزا و داروها:
- استروئیدهای آنابولیک: این مواد میتوانند باعث هایپرتروفی قلبی، افزایش کلسترول و فشار خون شوند.
- محرکها (مثل افدرین، آمفتامینها): افزایش بار کاری قلب و انقباض عروق.
- هورمون رشد: میتواند باعث کاردیومیوپاتی شود.
- مکملهای غذایی غیرمجاز: بسیاری از مکملهای ورزشی حاوی محرکهای پنهان هستند.
ب) گرمازدگی و کمآبی:
کمآبی شدید میتواند حجم خون را کاهش داده، خون را غلیظ کند و خطر تشکیل لخته و آریتمی را افزایش دهد.
ج) ضربه مستقیم به قلب (Commotio Cordis)
ضربه ناگهانی به قفسه سینه در لحظه آسیبپذیر چرخه قلبی (معمولاً ۱۰-۳۰ میلیثانیه قبل از قله موج T در نوار قلب) میتواند باعث فیبریلاسیون بطنی شود. این حالت در ورزشهایی مانند بیسبال، هاکی و بوکس گزارش شده است.
۷ .عوامل روانشناختی و استرس
استرس مسابقات مهم میتواند با افزایش کاتکولامینها (آدرنالین و نورآدرنالین) بار اضافهای بر قلب وارد کند. استرس شدید حتی میتواند باعث کاردیومیوپاتی تاکوتسوبو (سندرم قلب شکسته) شود که در آن بخشی از قلب به طور موقت بزرگ شده و عملکردش کاهش مییابد.
تفاوتهای جنسیتی و سنی
مطالعات نشان میدهد ورزشکاران مرد نسبت به ورزشکاران زن بیشتر در معرض خطر مرگ ناگهانی قلبی هستند (نسبت حدود ۱۰ به ۱). همچنین با افزایش سن، علل سکته از بیماریهای مادرزادی به سمت بیماری عروق کرونر آترواسکلروتیک تغییر میکند.
غربالگری و پیشبینی: آیا میتوان از این حوادث جلوگیری کرد؟
۱ .معاینات پیش از مشارکت ورزشی
در بسیاری از کشورها، غربالگری ورزشکاران شامل:
- تاریخچه پزشکی کامل و معاینه فیزیکی
- نوار قلب (ECG)
- اکوکاردیوگرام در صورت وجود یافتههای مشکوک
۲ .چالشهای غربالگری
- هزینهبر بودن: غربالگری گسترده برای تمام ورزشکاران هزینه زیادی دارد.
- مثبت کاذب: نوار قلب ورزشکاران اغلب تغییرات فیزیولوژیک ناشی از ورزش دارد که ممکن است با بیماریها اشتباه شود.
- منفی کاذب: برخی بیماریها در مراحل اولیه با نوار قلب قابل تشخیص نیستند.
۳ .نقش ورزشکار در خودمراقبتی
ورزشکاران باید به این علائم هشداردهنده توجه کنند:
- درد قفسه سینه به ویژه در حین ورزش
- تنگی نفس غیرمنتظره یا خستگی مفرط
- تپش قلب یا سرگیجه در حین ورزش
- سابقه غش یا نزدیک به غش
- سابقه خانوادگی مرگ ناگهانی قلبی در سنین جوانی
مدیریت اورژانسی: اهمیت اقدام سریع
وجود تدابیر اورژانسی در محلهای برگزاری مسابقات میتواند جان بسیاری را نجات دهد. این تدابیر شامل:
- دسترسی سریع به دفیبریلاتور خارجی خودکار (AED)
- پرسنل آموزش دیده در احیای قلبی ریوی (CPR)
- پروتکلهای سریع برای انتقال به مراکز درمانی
اخلاق ورزشی و مسئولیت نهادهای ورزشی
نهادهای ورزشی مسئولیت اخلاقی برای حفظ سلامت ورزشکاران دارند. این مسئولیت شامل:
- تنظیم مقررات برای منع مصرف مواد خطرناک
- الزام به معاینات دورهای
- ایجاد زیرساختهای پزشکی در رویدادهای ورزشی
- آموزش ورزشکاران، مربیان و پرسنل درباره علائم هشداردهنده
آینده پژوهش و فناوریهای نوین
- تستهای ژنتیکی: شناسایی ورزشکاران در معرض خطر بالا
- تصویربرداری پیشرفته: MRI قلب با کنتراست برای تشخیص دقیقتر
- پوشیدنیهای هوشمند: مانیتورینگ مداوم پارامترهای قلبی در حین تمرین
- هوش مصنوعی: تحلیل دادههای پزشکی برای پیشبینی خطر
نتیجهگیری
سکته در ورزشکاران حین ورزش پدیدهای چندعاملی است که ترکیبی از عوامل ژنتیکی، ساختاری، فیزیولوژیک و محیطی در آن دخیل هستند. اگرچه این حوادث نادر هستند، اما تأثیر عمیقی بر جامعه ورزشی و عمومی دارند. کلید کاهش این خطرات، رویکرد چندوجهی شامل غربالگری مؤثر، آموزش همگانی، نظارت بر مصرف مواد و بهبود پاسخهای اورژانسی است.ورزش همچنان برای سلامت عمومی مفید است و فواید آن به مراتب بیشتر از خطرات است. اما برای ورزشکاران رقابتی، به ویژه آن هایی که در سطوح حرفهای فعالیت میکنند، ارزیابی دقیقتر و مراقبتهای ویژه ضروری است. پذیرش این واقعیت که حتی سالمترین افراد نیز ممکن است در معرض خطر باشند، نخستین گام در جهت ایجاد محیطی امنتر برای ورزشکاران در همه سطوح است.
همچنین، افزایش آگاهی عمومی درباره علائم هشداردهنده و اهمیت پاسخ سریع در مواقع اورژانس میتواند جان بسیاری را نجات دهد. در نهایت، پژوهشهای بیشتر برای درک بهتر مکانیسمهای سکته در ورزشکاران و توسعه روشهای پیشبینی و پیشگیری دقیقتر، ضروری به نظر میرسد.
تراژدی سکته ورزشکاران در اوج جوانی و سلامت ظاهری، به ما یادآوری میکند که بدن انسان حتی در قویترین حالتش نیز آسیبپذیر است و مرز بین اوج عملکرد و بحران میتواند باریکتر از آن چیزی باشد که تصور میکنیم.
